«Συμφωνία Ρότζερς»

«…το ΝΑΤΟ αποδείχθηκε ανίκανο να παρεμποδίσει την Τουρκία από την εξαπόλυση νέας βάρβαρης και απρόκλητης επίθεσης κατά της Κύπρου… Το ΝΑΤΟ δεν έχει επομένως λόγο ύπαρξης και δεν μπορεί να εκπληρώσει το σκοπό για τον οποίο συνεστήθη, αφού δεν μπορεί να αποτρέψει τον πόλεμο μεταξύ δύο μελών του…»

Τον Αύγουστο του 1974 η κυβέρνηση Καραμανλή αποφάσισε την αποχώρηση από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ. Ωστόσο, αν και η κυβέρνηση δήλωνε ότι δεν υπήρχε περίπτωση επανόδου όσο οι Τούρκοι έμεναν στην Κύπρο, ήταν γνωστό ότι ο Κ. Καραμανλής αντιμετώπιζε την αποχώρηση σαν μέσο για την εκτόνωση της λαϊκής αγανάκτησης και πρόσκαιρο ελιγμό.

Στη συνέχεια, γίνεται διακοπή της συμμετοχής των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων σε ασκήσεις του Ν.Α.Τ.Ο., και της συμμετοχής στην Επιτροπή Αμυντικής Σχεδίασης - ενός ανώτατου οργάνου της Συμμαχίας.

Σύμφωνα με έκθεση της Επιτροπής Ερευνών του Κογκρέσου (Congressional Research Service, 1975), το ενδεχόμενο ασυνέχειας στον έλεγχο της περιοχής που καλύπτουν η Ελλάδα και η Τουρκία θα προκαλούσε προβλήματα στη νατοϊκή πτέρυγα της ανατολικής Μεσογείου, και η προστασία των Στενών θα έφερε μεγάλο κόστος από άποψη οικονομική, ανθρώπινου δυναμικού και εξοπλισμού, ενώ η διαδρομή των πετρελαιοφόρων με κατεύθυνση την Ευρώπη ίσως να χρειαζόταν να αλλάξει σε περίπτωση πολέμου στην περιοχή.

Επίσης, οι βάσεις στη Νέα Μάκρη και στην Κρήτη δεν θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν πια. Τελικώς, όμως, θεωρείται ότι η αποχώρηση από το Ν.Α.Τ.Ο. ήταν πολύ πιο επιζήμια για την Ελλάδα, παρά για την ίδια τη Συμμαχία. Συνεπώς, η αποχώρηση της Ελλάδας δεν θορύβησε τόσο τη Συμμαχία - όπως περίμενε η ελληνική πλευρά.

Πλέον, το νατοϊκό στρατηγείο στη Σμύρνη είχε Τούρκο διοικητή, και το Ν.Α.Τ.Ο. είχε τον επιχειρησιακό έλεγχο στον εναέριο χώρο της περιοχής, ενώ πριν στη Σμύρνη υπήρχε Αμερικανός διοικητής, με δύο Τούρκους και έναν Έλληνα ως υποδιοικητές (The New York Times, 1983). Με αυτόν τον τρόπο εμφανίστηκε πρόβλημα στον καθορισμό των περιοχών επιχειρησιακού ελέγχου (Βαληνάκης, 1980).

Τον Οκτώβριο του 1975 η ελληνική πλευρά γνωστοποίησε το σχέδιο που είχε για την επανένταξή της, με όρους όπως, για παράδειγμα: α) η χορήγηση άδειας από την ελληνική Κυβέρνηση σε περίπτωση που κράτη-μέλη της Συμμαχίας επιθυμούν να χρησιμοποιήσουν τον ελληνικό εναέριο, θαλάσσιο και ηπειρωτικό χώρο, και β) ότι σε καιρό πολέμου οι ελληνικές ένοπλες δυνάμεις θα υπάγονται στο Ν.Α.Τ.Ο. μόνο για στρατιωτικές επιχειρήσεις.

Η Τουρκία με βέτο στο ΝΑΤΟ ακυρώνει την πρώτη προσπάθεια το 1978. Η ελληνική κυβέρνηση επιχειρεί να χρησιμοποιήσει τη συμφωνία για τις αμερικανικές βάσεις (η υπογραφή της οποίας εκκρεμεί) προκειμένου να πετύχει το στόχο της. Το 1980 ο Καραμανλής, ενόψει της μεταπήδησής του στην Προεδρία της Δημοκρατίας, ζητάει από την κυβέρνηση των ΗΠΑ την επίσπευση των διαδικασιών.

Ο στρατηγός Μπέρναρντ Ρότζερς, διοικητής των χερσαίων δυνάμεων του ΝΑΤΟ στην Ευρώπη, αναλαμβάνει να διατυπώσει το σχέδιο μιας συμφωνίας για την επανένταξη. Εν τω μεταξύ, η επικράτηση του στρατιωτικού πραξικοπήματος στην Τουρκία στις 11 Σεπτέμβρη λειτουργεί σαν καταλύτης.

Στις 10 Οκτωβρίου, ο Βρετανός πρέσβης στην Άγκυρα Πίτερ Λόρενς (Peter Laurence) συναντήθηκε με τον γενικό διευθυντή της Πολιτικής Διεύθυνσης του τουρκικού υπουργείου των Εξωτερικών στην Άγκυρα Αϊχάν Κάμελ (FCO9/2966, 15/10/1980). «Οι Τούρκοι πάντα υποστήριζαν την επάνοδο της Ελλάδας στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ», λέει ο Κάμελ στον Λόρενς.

Από την άλλη μεριά, ο Τούρκος διπλωμάτης υπογραμμίζει ότι η Άγκυρα επιθυμούσε να επαναπροσδιορισθούν τα όρια ευθύνης των αεροπορικών δυνάμεων των δύο χωρών στο Αιγαίο και να μην ισχύσει το προ του 1974 καθεστώς. «Δεν κατέστη δυνατό να επέλθει συμφωνία, μολονότι -όπως ισχυρίσθηκε ο Κάμελ- έγιναν ορισμένες παραχωρήσεις από τουρκικής πλευράς, χωρίς όμως να είναι περισσότερο συγκεκριμένος», σημειώνει ο Βρετανός πρέσβης. «Οι Τούρκοι λοιπόν εγκατέλειψαν την αρχική τους θέση και, έπειτα από συστάσεις της διοίκησης των συμμαχικών δυνάμεων του ΝΑΤΟ στην Ευρώπη, αποδέχθηκαν την επιστροφή της Ελλάδας στο στρατιωτικό σκέλος της Συμμαχίας χωρίς να καθορισθούν εκ των προτέρων τα όρια του επιχειρησιακού ελέγχου.

Στις 16 Οκτώβρη, ο Ρότζερς παραδίδει το τροποποιημένο κείμενο (γνωστό ως «Συμφωνία Ρότζερς»), το οποίο γίνεται δεκτό από τις δύο κυβερνήσεις, Ελλάδας και Τουρκίας. Για την υπογραφή όμως της Συμφωνίας Ρότζερς (19/10/1980), το Foreign Office εκτιμούσε ότι σημαντικές παραχωρήσεις είχαν γίνει και από την κυβέρνηση της Ν.Δ.

Η συμφωνία άφηνε ανοιχτό το επίμαχο θέμα για το ποια θα ήταν τα όρια του επιχειρησιακού ελέγχου που θα ασκούσε το υπό ελληνική διοίκηση στρατηγείο της Λάρισας. Δεν κατοχύρωνε δηλαδή τον επιχειρησιακό έλεγχο του Αιγαίου από την Ελληνική Αεροπορία. Ο Έλληνας ναύαρχος, διοικητής των νατοϊκών δυνάμεων στο Αιγαίο, δεν είχε πλέον τον απόλυτο έλεγχο στην περιοχή. Το στρατηγείο του ΝΑΤΟ στη Νάπολη είχε την τελική ευθύνη και ήταν σε θέση, ύστερα από συνεννόηση με τον Έλληνα διοικητή, να αναθέσει σε Τούρκο διοικητή να φέρει εις πέρας συγκεκριμένη αποστολή (task force concept).

«Συμμερίζομαι την άποψη ότι οι Τούρκοι φαίνεται να έχουν κάνει τις μεγαλύτερες παραχωρήσεις μετά την άρση του βέτο για την επανένταξη της Ελλάδας στη Συμμαχία», σημείωνε ο επικεφαλής της Διεύθυνσης Νότιας Ευρώπης Τίμοθι Ντοντ.

Γράφει ο Ντοντ στον Λόρενς (FCO9/2966, 30/10/1980): «Υπέρ της άρσης του τουρκικού βέτο συνηγορούσαμε αθόρυβα εδώ και αρκετό καιρό, όπως γνωρίζετε. Ήταν φανερό ότι θα ήταν αδύνατο να τετραγωνίσουμε τον κύκλο στον στρατιωτικό τομέα αν πρώτα αυτό δεν γινόταν (τουρκική συναίνεση). Όταν η τουρκική πλευρά αποφάσισε την άρση του βέτο, δεν χρειάσθηκε πολύς χρόνος για να επιτευχθεί μια λογική συμφωνία που απεικόνιζε ισόρροπες παραχωρήσεις αναφορικά με τις διευθετήσεις της μεταβατικής περιόδου.

«Η κοινή γνώμη πανηγύρισε, ο Καραμανλής κέρδισε πολιτικά, αλλά η χώρα έχασε παταγωδώς.»